Zespół Dworsko - Parkowy Olszynka

Zespół Dworsko - Parkowy Gdańsk Olszynka zbudowany w latach: 1790-1802 we wsi Mała Olszynka (niem. Klein Walddorf), która w sierpniu 1933 roku została włączona w granice administracyjne Gdańska. Dwór wpisano do rejestru zabytków w dniu 15 października 1973 roku, poz. nr 646 (obecnie nr 767). Od wiosny 2018 roku właścicielem zabytku jest Centrum Chrześcijańskie NOWE ŻYCIE

środa, 31 lipca 2013

Co się zmieniło od 1942 roku?

Dla porównania przedstawiam dwie fotografie panoramy Olszynki z widniejącym na zakolu dopływającej do Gdańska Motławy, Dworem Olszynka:
1. Panorama z 1942 roku


2. Widok obecny z 2011 roku uzyskany z Google Earth



poniedziałek, 29 lipca 2013

Izba Dziedzictwa Kulturowego Mennonitów?

Ponad wszelką wątpliwość wiadomo, że na terenie wioski Klein Walddorf (Mała Olszynka), w czasach gdy budowano Dwór Olszynka, mieszkali również mennonici. Właśnie dlatego mam pomysł, aby w dworze urządzić także coś w rodzaju Izby Dziedzictwa Kulturowego i Duchowego Mennonitów. Nie czas jeszcze na szczegóły, ale zaczynam robić już pierwsze kroki w tym kierunku.

Wykorzystując okazję, że w pierwszych dniach lipca 2013 roku miał miejsce w naszych stronach VII Światowy Zjazd Mennonitów, nawiązałem parę kontaktów z mennonitami z USA i Holandii. Przede wszystkim zapoznałem się z profesorem Peterem Klassenem z USA, założycielem "The Mennonite-Polish Frienship Assosiation", który zdaje się być ważną postacią w polsko-mennonickich kontaktach. Mam nadzieję, że pomoże to w dotarciu do wielu potrzebnych danych i materiałów archiwalnych.

Jeżeli ktoś dysponuje jakimikolwiek informacjami o obecności i działalności mennonitów na Żuławach Gdańskich, to bardzo proszę o wiadomość. Z czasem zbierzemy to razem i stworzymy w Gdańsku miejsce, gdzie zarówno turyści jak i potomkowie mennonitów, odwiedzający tu dawne siedliska swoich przodków, będą mogli zapoznać się z dziedzictwem, jaki pozostawili po sobie owi pracowici i głęboko wierzący w Boga osadnicy.

piątek, 26 lipca 2013

Opracowanie nt. Dworu Olszynka

Plan Zespołu
Dworsko-Parkowego
Olszynka
Poniżej publikuję ważne opracowanie konserwatorskie z 1990 roku autorstwa mgr Mirosława Nogaczewskiego, mgr inż. Teresy Czerwińskiej oraz stud. Joanny Cenkiel - Nogaczewskiej.

ZESPÓŁ DWORSKO - PARKOWY OLSZYNKA
(niem. Klein Walddorf)
m. Gdańsk

Założenie dworsko – parkowe położone jest na południe od Gdańska, ok. 4 km od centrum miasta. Historyczną lokalizację założenia na obszarze depresyjnym Żuław Gdańskich wyznaczała zapewne bliskość Gdańska, ale również i rzeka Motława oraz liczne drogi – połączenia kupieckie (handlowe), przy których zostało założone.

Założenie Klein Walddorf (po 1945 r. – Olszynka), jak i obszar, gdzie się znajduje, zasiedlony został stosunkowo późno, bo ok. 1750 roku. Wcześniejsza nazwa tych obszarów pochodząca sprzed XVIII wieku to BÜRGERWALD, czyli „miejski las”. Przypuszcza się, że przed XVI w., kiedy tereny te stały się własnością Urzędu Budowlanego w Gdańsku (Bau Amt Danzig), były to obszary lasów lęgowych. Dopiero w połowie XVIII wieku po wytrzebieniu lasów i parcelacji gruntów, powstały pierwsze osady wiejskie, które nazwano Walddorf („leśna wieś”). Z uwagi na występujące tu obniżenie terenu, miejscami do depresji, w XVI/XVIII wieku powstaje system kanałów melioracyjnych. Jeden z nich, Untere Trift, stał się późniejszą granicą podziału dużego obszaru „leśnej wsi” na Klein i Gross Walddorf.

Na przełomie XVIII i XIX wieku powstaje istniejące współcześnie założenie dworsko – parkowe. W XIX wieku na obszarze Kl. Walddorf powstanie jeszcze parę takich założeń (dziś nieistniejących). Wszystkie one stanowiły swoją funkcją i działalnością rolniczo – warzywne zaplecze gdańskiego rynku spożywczego. Bogate architektonicznie dwory (jak ten zachowany fot. 7) wskazują na to, że ich budowniczymi byli Gdańszczanie, a właścicielami bogaci kupcy czy ziemianie.

W końcu XIX wieku powstaje poprowadzona przez obie wsie Kl. i Gr. Walddorf na północ, na Ostrów, towarowa linia kolejowa (Holmbahn).

W 1933 roku obszar Walddorf z innymi pobliskimi terenami włączono do miasta Gdańska; niestety zbliżająca się wojna, jak i ciężkie czasy powojenne uniemożliwiły planowane miejskie zagospodarowanie tych terenów.

Obecnie założenie straciło swój charakter i funkcje. Zostało podzielone. Użytkownikiem części folwarcznej jest Wojewódzka Spółdzielnia Ogrodniczo-Pszczelarska „Ogród” w Gdańsku, wykorzystująca zabudowania i plac jako magazyn – hurtownię. Dawny dwór jest natomiast od zakończenia II wojny światowej budynkiem mieszkalnym Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej w Gdańsku. Dawny sad i ogród z nielicznie zachowanym starodrzewem stanowią ogródki dla mieszkańców dawnego dworu.

1. ANALIZA HISTORYCZNA

1.1. Dane historyczne

Dawne nazwy: Klein Bürgerwald, Klein Buergerwald, Klein Walddorf.

II poł. XVI w. – jako Kl. Walddorf jest własnością Urzędu Budowlanego miasta Gdańska.

1694 r. – P. Willer sporządza dokładny plan gruntów.

24 grudnia 1783 r. – powstaje mapa Wercke’go – Grund Risf der Stadt Dantzig und deren Ausfen.

1796 – 1802 r. – mapa Schroettera – Engelhardta informuje o istnieniu 25 zagród we wsi Kl. Walddorf.

1790 – 1800 r. – powstaje zabudowa folwarczna założenia.

ok. 1802 r. – budowa istniejącego dworu.

1809 r. – powstaje Plan ele lei Place de Danzig d’ele fes Environs.

1869 r. – jako wieś włościańska posiada 25 zagród, w tym 6 zagród gburskich I 7 chłopskich; zamieszkuje tutaj 261 osób, w tym 182 ewangelików, 60 katolików i 9 mennonitów; powierzchnia gruntów wynosi 684,92 morgów.

1871 r. – istnieje folwark i 26 zagród, mieszka 270 osób, w tym 124 mężczyzn; 261 osób było autochtonami; 219 było wyznania ewangelickiego, a 51 katolickiego; 65 osób to dzieci poniżej 10 lat, a wśród 205 osób – 53 to analfabeci.

1880 r. – powierzchnia gruntów wsi wynosi 174 ha, w tym 79 ha gruntów ornych i 41 ha łąk; istnieje 6 zagród gburskich i 7 chłopskich.

1885 r. – istnieje 72 budynki w 25 zagrodach; Kl. Walddorf liczy 313 mieszkańców, w tym 230 ewangelików, 83 katolików; istnieje 1-klasowa szkoła ewangelicka.

1885 r. – powierzchnia gruntów wynosi 684 morgi; mieszka 332 osoby; istnieje 6 zagród gburskich i 7 mniejszych – chłopskich.

1895 r. – istnieje folwark i 23 zagrody z 74 budynkami; mieszka 370 osób, w tym 270 ewangelików.

1912 r. – jest wsią włościańską o powierzchni 174,8 ha; mieszka tu 329 osób, w tym 150 mężczyzn; 328 jest Niemców, z czego 220 ewangelików, 108 katolików oraz 1 osoba innej narodowości.

1918 – 19 r. – zakończenie I wojny światowej i utworzenie Wolnego Miasta Gdańska, w granicach którego znalazła się wieś.

1923 r. – chłopska wieś Kl. Walddorf  o powierzchni 174,82 ha; zamieszkuje 228 osób, w tym 111 mężczyzn.

1924 r. – wieś liczy 234 mieszkańców, w tym 115 mężczyzn; 141 jest ewangelików i 93 katolików; istnieje szkoła ewangelicka; parafia katolicka – Stare Szkoty; ewangelicki zbór Orunia.

1933 r. – przyłączenie Kl. Walddorf do miasta Gdańska

1930 – 40 r. – powstaje osiedle domów o konstrukcji szkieletowej na północ od założenia.

1935-45r. – folwark jest własnością Niemca NEUFELDT’A; liczy ok. 360 mórg; hoduje się tu ok. 70 sztuk bydła, świnie oraz 13 koni; we wsi mieszka 5 Polaków.

Kwiecień 1945 r. – zalanie przez wycofujące się wojska niemieckie obszarów depresyjnych, w tym m.in. użytków rolnych wsi; zdobycie przez wojska radzieckie Kl. Walddorf.

1945-48 r. – folwark jest dzierżawą; przez Miejską Radę Gdańska przyznaną Józefowi Łęgowskiemu; osuszenie gruntów, odbudowa zniszczeń wojennych budynków; znaczna produkcja rolna; dwór stanowi mieszkanie dla pracowników.

1948 r. – uchwalą Rady Miejskiej odebrano prawo dzierżawy Łęgowskiemu.

ok. 1950 r. – folwark przejmuje PGR, z którego użytkuje tylko budynki, a ziemie dawnego majątku Rada Miejska przeznacza na pracownicze ogródki działkowe.

ok. 1955 r. – ostateczna parcelacja gruntów PGR-u; przejęcie zabudowań gospodarczych przez Spółdzielnię Ogrodniczo – Pszczelarską „Ogród” w Gdańsku.

1972 r. – remont zabezpieczający dawny dwór;  naprawa tynków, przełożenie dachu, naprawa blacharki, wymiana podłóg i stolarki.

lato 1980 r. – budowa wiat i prowizorycznych magazynów wokół istniejącej zabudowy gospodarczej.

Listopad 1983 r. – remont pokrycia magazynu (d. stajni); przełożenie dachu

1.2. Ewolucja układu przestrzennego

W trakcie szczegółowo przeprowadzonej kwerendy natrafiono na liczne przekazy kartograficzne i materiały źródłowe opracowywanego obszaru. Od poł. XIX w. jest wiele informacji nt. wielkości wsi i struktury ludności. Z licznych map historycznych wybrano cztery najwierniejsze przekazy. Nie pokazano sporządzonego w 1694 roku przez P. Willera dokładnego planu gruntów Kl. Walddorf z uwagi na brak jeszcze w tym czasie folwarku i zabudowy.

Plan pokazuje tylko użytkowanie gruntów przyległych bezpośrednio do Motławy, a od północnego-wschodu ograniczonych drogą. Na to użytkowanie składały się tereny gruntów ornych, sadów i ogrodów, użytki zielone zajmowały tereny wokół. Późniejszy przekaz z 1783 roku autorstwa Wercke’go jest obrazową próbą przedstawienia zagospodarowania okolic Gdańska. Obszar Kl. Walddorf jest już zasiedlony, a w miejscu późniejszej lokalizacji założenia przechodzi droga odchodząca od Motławy na północny-wschód. Następną przedstawioną w opracowaniu mapą jest obraz Schoettera-Engelhardta z przełomu XVIII/XIX wieku, na którym naniesione są zabudowania gospodarcze folwarku. W 1806 roku powstaje (prawdopodobnie na nieco wcześniejszym podkładzie) francuska mapa wojskowa ważnych obiektów, na której dość symbolicznie przedstawione zostały zabudowania oraz na południe od nich (przy drodze) obszary zagospodarowane (być może park lub sad). W pocz. XX w. na mapie pruskiej przedstawiono układ przestrzenny założenia z czterema budynkami i układem sadu – ogrodu na południu i południowym - wschodzie.

Opis ewolucji przestrzennej założenia powstał w oparciu o dane historyczne, materiały kartograficzne, analizę stanu zachowania obiektów oraz analizę dendrologiczną.

Pierwsza wzmianka o wsi Kl. Bürgerwald (Kl. Walddorf) a raczej o gruntach należących do Urzędu Budowlanego m. Gdańska pochodzi z II połowy XVI wieku.

Założenie dworsko – parkowe powstaje na przełomie XVIII/XIX wieku kiedy wznosi się budynki gospodarcze i dwór.

1.2.1. Położenie, układ przestrzenny i granice założenia.

Historyczna wieś Kl. Walddorf położona była wzdłuż drogi wiejskiej ciągnącej się równolegle do prawego brzegu rzeki Motławy. Leży na płaskim obszarze nieco wyniesionym w stosunku do otaczających ją terenów depresyjnych.

Mapa z 1783 roku  (ryc. I) przedstawia wieś wzdłuż Motławy. W jej części środkowej znajdował się most na Motławie, łączący zagospodarowane obszary po obu stronach rzeki. Od mostu na prawym brzegu odchodzi droga, na północny – wschód w kierunku Gdańska częściowo uregulowana starodrzewem, na wysokości Bastionu Wyskok łącząca się z drogą z Gross Bürgerwald.

Mapa Schoettera-Engelhardta z 1796-1802 r. (ryc. II) przedstawia wieś podobnie jak wcześniejszy przekaz, wzdłuż drogi i rzeki Motławy po prawym jej brzegu. Mapa wyraźnie ukazuje istniejący już system melioracyjny z licznymi wiatrakami (jeden znajduje się ok. 50 m od założenia, na południe) oraz obsadzenia wzdłuż rzeki Motławy, ważniejszych rowów melioracyjnych i drogi wiejskiej.  Miejsce założenia wyznaczają od południowego – zachodu rzeka Motława, od północnego – zachodu zabudowa wiejska, od wschodu wiejska droga, odchodząca w tym miejscu od zakola Motławy na północ.

Mapa francuska z 1809 roku (ryc. III) przedstawia wieś Kl. Bürgerwald i dochodzące do niej drogi od południa wzdłuż Motławy i na północny – wschód oraz odcinek drogi kierujący się na północny – zachód wzdłuż rzeki. Wzdłuż dróg poprowadzone są kanały, które połączone z innymi tworzą zwarty system melioracji. Założenie oznaczone jest wyraźną „białą plamą” od północy zamkniętą dużym powierzchniowo rozbudowanym  budynkiem. W granicach założenia zaznaczone są dwa budynki przy północno-wschodniej drodze. Granice założenia w stosunku do mapy z przełomu XVII/XIX wieku nie uległy zmianie.

Na początku XX wieku mapa „pruska” (ryc. IV) przedstawia w historycznym miejscu na zakolu Motławy, założenie dworsko-parkowe o znacznie zmienionym układzie przestrzennym. W skład założenia wchodzą 4 budynki w układzie zbliżonym do trójkąta prostokątnego, którego dwie przyprostokątne wyznaczone były przez drogi. Na południe od folwarku znajdowały się obszary zielone – park lub sad owocowy. Dwór znajdował się przy południowej granicy folwarku i kompozycji zielonej. Otoczeniem założenia od północy i wschodu były obszary depresyjne łąk i pastwisk. Na zachodzie i południu granicą założenia była droga, a za nią rzeka Motława.  Wieś znajdowała się północny – zachód od założenia wzdłuż drogi do Gdańska.

1.2.2. Układ komunikacyjny

Układ komunikacyjny na mapie z 1783 roku (ryc. I) tworzy droga ciągnąca się od mostu na Motławie, do którego od zachodu przeprowadzona była droga ze Starych Szkotów (Alt – Schottland). Trakt ciągnący się przez krótki odcinek wzdłuż Motławy, w miejscu późniejszego założenia zmienia kierunek na północny – wschód, łącząc się z drogą z Gr. Bürgerwald.

Mapa Schroettera-Engelhardta (ryc. II) przedstawia drogę wiejską ciągnącą się wzdłuż Motławy, a przed założeniem odchodzącą na północny - wschód w kierunku najbliższego bastionu. Na uwagę zasługuje informacja o istniejącym obsadzeniu południowego odcinka wiejskiej drogi.

Mapa z 1809 roku (ryc. III) przedstawia prócz wymienionej drogi, nowy odcinek przebiegający przez północną część wsi, wzdłuż Motławy do Gdańska. Początek tej drogi wyznaczało miejsce przed założeniem.

W końcu XIX wieku (ryc. IV) następuje zmiana istniejącego układu komunikacyjnego w obrębie założenia. Przy północno – zachodniej granicy założenia prowadzi aleją wiązową nowy odcinek północno – wschodniej drogi do Gr. Walddorf przenosząc go z południowo – wschodniej i wschodniej granicy folwarku. W ten sposób możliwe było powiększenie obszaru założenia o nowe obszary, które prawdopodobnie miały zostać obsadzone parkiem. Wzdłuż dawnej drogi wiejskiej wprowadzona została różnogatunkowa aleja (fot. 3). Z analizy terenowej wynika, że historyczny wjazd do założenia znajdował się między dworem (wysuniętym najbardziej  na południe) , a stajnią – oborą (największym budynkiem w założeniu).  Na murowanej bramie wjazdowej (fot. 5) widnieje data 1802 r., której niestety, znaczenia nie można uwiarygodnić przekazami kartograficznymi i źródłowymi.

1.2.3. Układ wodny

Wysoki poziom wód gruntowych stwarza od XVI/XVII wieku konieczność budowy kanałów odwadniających, które z czasem zagęszczając się tworzą sieć melioracyjną. Już na mapie Schroettera-Engelhardta (ryc. II) istnieje system trzech dużych kanałów (Obere, Multiere i najbliższy Untere Treft), między którymi istnieje dziesiątki prostopadłych rowów melioracyjnych i działa wiele wiatraków. Jeden z takich wiatraków znajdował się na południe od granic założenia (w miejscu współcześnie istniejącej siłowni). System ten z czasem zagęszcza się dając w pocz. XX wieku (ryc. IV) obraz niemalże szachownicy. Na terenie założenia również przeprowadzono w pocz. XX wieku rów melioracyjny, który przechodził od wschodu pod budynek dworu. Rowy melioracyjne wyznaczały też granicę założenia od południa i wschodu, a także ciągnęły się wzdłuż dróg.

Nie ulega wątpliwości, że największe znaczenie jako źródło wody w historii założenia miała Motława. Była ona również zamiennym rodzajem transportu na południe oraz do Gdańska.

1.2.4. Tereny zielone

Najdawniejsze kompozycje ukazane są na mapie z 1783 roku (ryc. I) - niestety – przedstawiają obsadzenia – aleje wzdłuż ciągów drogowych poza wsią.  Mapa Schroettera-Engelhardta (ryc. II) przedstawia aleję wzdłuż wiejskiej drogi, w założeniu jednak nie ma śladów zieleni.

Mapa francuska z pocz. XIX wieku (ryc. III) przedstawia przy dużym budynku dość znacznych rozmiarów „biały obszar”, który może stanowić jakąś zieleń, być może parkową.

W końcu XIX wieku dzięki przesunięciu odcinka drogi z południowego – wschodu na północ założenia, zyskuje ono znaczny obszar. Odcinek drogi od północy zostaje obsadzony aleją wiązową (fot. 2). Droga wiejska i plac na zachód od folwarku uzupełniony zostaje drzewostanem przez co tworzy ciekawą, różnogatunkową formę kompozycyjną (fot. 3). Potencjalny obszar do zagospodarowania nie został do końca obsadzony drzewostanem ozdobnym. Istniał on przy południowej elewacji dworu.  Na wschód od niego utworzono sad i ogród warzywny.

1.2.5. Mała architektura

Przekazy kartograficzne nie podają na ten temat informacji. Z materiałów źródłowych i analizy terenowej wynika, że brama wjazdowa do założenia stojąca między dworem i budynkiem gospodarczym obmurowana jest ceglanym murem zastropionym łukiem (fot. 6), przykrytym od góry dachówką.  Istniejąca na niej data (1802 r.) wskazuje, że nieco wcześniej musiały być wystawione budynki, między którymi się znajduje.

1.2.6. Zabudowania

Najwcześniejsza przedstawiona mapa (ryc. I) pokazuje obrazowo istniejącą liczną zabudowę wiejską wzdłuż Motławy, jednakże dopiero obraz Schroettera-Engelhardta (ryc. II) przedstawia dość wiernie zabudowę wiejską oraz dwa budynki na miejscu założenia.

Mapa francuska (ryc. III) przedstawia duży budynek przy drodze (placu przy folwarku), prawdopodobnie jest to stajnia – obora, datowana na 1799 rok oraz dwa budynki przy drodze na północny – wschód (do Gr. Bürgerwald).

Na mapie z pocz. XX wieku (ryc. IV) istnieją w założeniu cztery budynki. Z przekazów ustnych i materiałów źródłowych wynika, że budynek dworki położony najbardziej na południe wybudowano w pocz. XIX wieku (podaje się datę 1802 r.); budynek przy drodze to wymieniona już stajnia – obora z 1799 roku, przed nim źródła podają, że istniała już chlewnia we wschodniej części folwarku; wzdłuż przestawionej drogi obsadzonej aleją wiązową istniała drewniana stodoła.

Należy zwrócić uwagę, że przelokowaniu ulega wieś Kl. Walddorf. Na pocz. XIX wieku (ryc. II i III) rozciągała się na północ i południe od granic założenia, natomiast mapa pruska (ryc. IV) podaje nieliczne wybudowania na północy, co może mieć związek z powstaniem w XIX wieku jeszcze pięciu podobnych, lecz nieco mniejszych założeń gburskich.

1.3. Przypisy
1. Biskup M., Tomczak A. 1955. Mapy woj. pomorskiego z II poł. XVI w. RTINT, R. 58
2. Willer P., Plan użytkowania gruntów majątku Olszynka, 1694 r.
3. Wercke, Grund Risf der Stadt Dantzing und deren Ausfen, 1783 r.
4. Mapa Prus Schroettera-Engelhardta z 1796-1802 r.
5. Karta ewidencyjna zespołu dworskiego z 1988 roku
6. Topographisch – statistishen Handbuch fur den Regierungbezirk Danzig, 1869 r.
7. Die Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preussen und ihre Berolkerung; vol. I. 1871
8. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i … 1880-1902, t. XIII
9. Populare Geschichte des Danziger Landkreiss 1885, Danzig
10. Gemeindelexicon fur die Provinz Westpreussen, 1898
11. Gemeindelexicon fur die Regierungbezirke Danzig, 1912 Berlin
12. Mapa topograficzna WIG-u z 1935 r.; 1:100 000
13. Gemeindelexicon fur die Freie Stadt Danzig, 1925
14. Maszkowski K. i inni, 1989, Studium historycznego rozwoju struktury terytorialnej Gdańska, maszynopis w GODZ
15. Przekazy ustne mieszkańców wsi: p. Płocharscy Leokadia i Franciszek; p. Dziadula Jan.

1.4. Dawne mapy

W trakcie kwerendy wybrano ze zbiorów Bibl. Gd. PAN cztery mapy obrazujące wieś Kl. Walddorf:

Ryc. I  Mapa Wercke’go, Grund Risf der Stadt Dantzig und deren Ausfen, 24 grudzień 1783 r. fotokopia  1: 14400
Ryc. II  Mapa Prus Schroettera-Engelhardta z 1976 – 1802 r. 1:50000, fotokopia, sygn. C.II. 1900
Ryc. III  Plan ele lei Place der Danzig d’ele fes Environs z 1809 r. 1:10000, fotokpoia, C.II. 1640
Ryc. IV  Mapa topograficzna “pruska” z 1908-1910 r. 1:25000, fotokopia. sygn. C.II. 1880

1.5. Źródła do dziejów zespołu

Przeprowadzono kwerendę archiwalną w zbiorach:
- Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie
- Gdańskiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków
- Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku
- Wojewódzkiego Konserwatora przyrody w Gdańsku
- Biblioteki Gdańskiej PAN w Gdańsku
- Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Gdańsku
- PP Pracowni Konserwacji Zabytków w Gdańsku

1.6. Bibliografia

1. Kiełczewska-Zaleska M. 1956, O powstaniu i przeobrażaniu kształtow wsi Pomorza Gdańskiego.
2. Pomorze Gdańskie 1807-1850, 1958, Wrocław
3. Łęga Wł. 1956, Społeczeństwo i państwo gdańsko-pomorskie w XII i XIII wieku.
4. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i… , 1880-1902, t. XIII, Warszawa
5. Bör M. 1911, Der Adel und der adlige Grundbesits in…
6. Baranowski I. T. 1911, Prusy Królewskie. Źródła dziejowe, t. XXIII, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. XII TNW, Warszawa

2. CHARAKTERYSTYKA STANU ISTNIEJĄCEGO (Plansza w skali 1:500)

2.1. Układ przestrzenny

2.1.1. Kompozycja i granice zespołu

Założenie dworsko-parkowe Olszynka położone jest na prawym brzegu zakola rzeki Motławy (fot. 1 i 4) na płaskim obszarze Żuław Gdańskich.  Od centrum Gdańska dzieli założenie ok. 4 km drogi.

Sąsiedztwo założenia tworzą od północy, wschodu i południowego - wschodu ogródki działkowe. Od północnego – zachodu istnieją zabudowania dawnej wsi Kl. Walddorf, na południu znajdują się nowe wybudowania. Na zachodzie wzdłuż drogi wiejskiej przepływa Motława (fot. 4).

Z uwagi na specjalistyczne wykorzystanie obszaru dawnego założenia (magazyny owocowe, hurtownia) jego powierzchnia została znacznie zmniejszona. Przede wszystkim wyłączeniu uległ obszar dawnego ogrodu – sadu i części parkowej oraz budynku dworu.

Granicami założenia od północy jest ulica Miedza (fot. 2) prowadząca do drogi do Krępca.; od zachodu droga wiejska do Gdańska (ul. Olszyńska); od południa stanowi je płot oraz ściany szczytowe budynków gospodarczych dawnego folwarku; granicą wschodnią jest płot z siatki stalowej ciągnący się wzdłuż rowu melioracyjnego.

Układ przestrzenny założenia tworzą wybudowane historycznie budynki gospodarcze. Na historycznym dziedzińcu (fot. 8 i 9) znajdują się magazyny, z których największy, d. obora i stajnia stoi przy drodze (fot. 1), na wschodzie d. chlewnia (fot. 9), od północy d. stodoła i nowo wybudowana wiata. Na wschodzie założenia wystawiono dwa nowe budynki; blaszany magazyn na północy i drewniana wiata na południu. Przez ogrodzenie historycznie wyznaczonego dziedzińca utworzono nowy plac na wschodzie założenia. Sztuczne oderwanie od założenia budynku dworskiego spowodowało zablokowanie historycznego wjazdu do folwarku.

2.1.2. Układ komunikacyjny

łówna brama wjazdowa do założenia znajduje się przy północno - zachodnim jego narożniku, między d. stajnią – oborą i nowo wybudowaną wiatą. Na placu folwarcznym na wschodzie znajduje się ogrodzenie i brama drewniana do dwóch nowych budynków i składu beczek, skrzynek itp. Do budynku mieszkalnego (d. dworu) prowadzi wejście przez historyczną bramę wjazdową oraz od dawnej elewacji ogrodowej – ścieżka. Przez istniejący kompleks ogródków prowadzi droga na południe między ogrodzeniami i drewnianymi szopami.

Zewnętrzny układ komunikacyjny tworzą: droga z południa wzdłuż rzeki Motławy do Gdańska (ul. Olszyńska) (fot. 1 i 3) oraz prostopadła do niej  na północ od założenia ul. Miedza (fot. 2); po ok. 100 metrach rozwidlająca się na północny – wschód i północ do wybudowani i do drogi w kierunku Krępca. Na uwagę zasługuj e plac po zachodniej stronie założenia o szerokości ok. 15-30 m, stanowiący końcowy przystanek autobusowej komunikacji miejskiej linii 131 i 123 (fot.1).

2.1.3. Układ wodny

Współczesny układ hydrograficzny tworzą rzeka Motława odprowadzająca wody na północ w kierunku Gdańska oraz liczne kanały i rowy melioracyjne. największy z nich stanowi południowa granicę użytkowania gruntów sadu i ogrodu przez mieszkańców dawnego dworu. Nieco mniejszym jest kanał wprowadzony na teren założenia, na południe od zabudowy gospodarczej. Jeszcze jeden jest wschodnią granica założenia, a inne pomniejsze ciągną się wzdłuż dróg (m in. ul. Miedza). Wszystkie one stanowią system melioracji dla otaczających terenów, stanowiących depresję Żuław Gdańskich.

2.1.4. Kompozycja zieleni

Z uwagi na brak większego zespołu zieleni parku; z komponowanej zieleni wymienić można tylko różnogatunkowy (dąb szypułkowy, kasztanowiec biały, jesion wyniosły) starodrzew występujący w alei wzdłuż drogi wiejskiej (fot. 2 i 3) oraz fragmenty alei wiązowej przy północnej granicy (ul. Miedza) z trzema okazami wiązów polnych (fot. 2). Na uwagę zasługują też przy północnej elewacji dawnego dworu relikty obsadzenia jesionowego wzdłuż historycznego wjazdu. Ślady pewnej kompozycji równoległej do dłuższej osi budynku dworskiego stanowić może starodrzew jesionowy i kasztanowy.

Współcześnie dość regularne formy kompozycyjne tworzą dwa szpalery o przebiegu północny zachód – południowy wschód roślinności owocowej (drzewiasto – krzewiastej) między którymi istnieją ogrody warzywne.

2.1.5. Mała architektura

Istnieje między budynkiem dworskim a współczesnym magazynem (niegdyś oborą – stajnią) mur bramny o wysokości ok. 2,4 m, szerokości 40 cm i długości 7,5 m, w którym istnieją dwa otwory bramne; jeden mniejszy od północy oraz na głównej jego osi duży  (fot.5). Mur od góry kryty jest dachówką. Nad głównym wjazdem widnieje data 1802 r., odnosząca się prawdopodobnie do budowy bramy (a może i dworu).

2.1.6. Zabudowania

Obecną zabudowę założenia stanowią od południa budynek mieszkalny (d. dwór) z dwoma werandami wejściowymi (od południa); jedną drewnianą z ozdobnymi witrażami i szkłem kolorowym (fot. 7) oraz współczesna  przy południowo – zachodnim narożniku. Do wschodniej elewacji d. dworu dostawiony jest osiowo w stosunku do dawnej chlewni niewielki magazyn. Budynek dworski należy do Przedsiębiorstwa Gospodarki Mieszkaniowej ROM Nr 1. Kubatura dawnego dworu wynosi 1236,32 m3 a powierzchnia użytkowa 687m2.

Przy zachodniej granicy założenia ustawiony jest duży (1344,6 m2) magazyn (dawna stajnia – obora – fot.1). Od północy stoi nowa wiata oraz magazyn (dawna stodoła). Na zachodzie znajduje się budynek dawnej chlewni i magazynu – obecnie budynek biurowo (pow. 161,4 m2) – magazynowy (598,3 m2) (fot. 9). Na jego wschodnim zapleczu w nowoutworzonym wnętrzu wybudowano dwa magazyny; południowy w postaci wiaty.

Na zapleczu dawnego dworu stoją dwie drewniane szopy – pomieszczenia gospodarcze dla mieszkańców.  Z budynków „czasowych”  należy  wymienić też ustawiony między dawn. chlewnią i oborą – stajnią (na dawnym wjeździe) drewniany budynek biurowy (fot. 8).

2.2. Analiza stanu zachowania układu zabytkowego

Po zdobyciu w 1945 roku Gdańska przez wojska radzieckie folwark przeszedł w ręce Miejskiej Rady Narodowej Gdańska, która tereny założenia (zalane wodą przez wycofujące się wojska niemieckie) oddala w dzierżawę Józefowi Łęgowskiemu. Ten przez trzy lata gospodarki w Olszynce zdołał odremontować część zabudowy i odbudować system rowów melioracyjnych wokół gruntów założenia tak, że w roku 1948 osiągnął znaczne zbiory. W końcu 1948 roku MRN cofa dzierżawę, a grunty majątku przejmuje państwowe gospodarstwo rolne. Po siedmiu latach gospodarki rolnej, założenie zostaje przekazane obecnemu użytkownikowi z przeznaczeniem na magazyny – hurtownię. Tereny dawnych użytków rolnych folwarku przeznacza się na ogródki działkowe.

2.2.1. Granice zespołu i układ przestrzenny

Znacznej zmianie w stosunku do staniu z pocz. XX w. (ryc. IV) uległy granice założenia. Po objęciu w poł. 50-tych lat XX wieku założenia przez spółdzielnię ogrodniczą i odcięcie granicą dawnego dworu, przekształceniu ulega historyczny układ przestrzenny folwarku. Niegdyś przy północnej elewacji dworu przechodził wjazd na dziedziniec folwarczny. Współcześnie zaistniała konieczność stworzenia nowej komunikacji. Zmianie przez ograniczenie użytkowania (magazyny) założenia folwarcznego przez spółdzielnię, uległa południowa jego granica, znacznie zmniejszając swój zasięg. Przez inny układ kanałów melioracyjnych na zapleczu założenia historyczną granicę jakby burzy  współczesny dość zwarty (oparty o nowe naturalne granice – kanały i rowy melioracyjne) układ użytkowania gruntów.

Dawny układ przestrzenny nie został przekształcony zupełnie. Zmieniły się przede wszystkim rozmiary i wielkość zabudowy, co wpłynęło na konieczność nowego przestrzennego dostosowania (budynki magazynowe w zachodniej części założenia).

2.2.2. Układ komunikacyjny

Wewnętrzny układ komunikacyjny uległ znacznemu rozszerzeniu na wschód, gdzie powstały nowe budynki (magazyn i wiata). Dawny wjazd do folwarku został zamknięty i zabudowany (fot. 8) przez co istniała konieczność stworzenia nowego, północnego wjazdu od ul. Olszyńskiej. Zniekształceniu uległa komunikacja na południe od dawnego dworu, gdzie współczesne użytkowanie wymusiło inny sezonowo zmienny układ drożny w ogrodzie – sadzie.

2.2.3. Układ wodny

Wydaje się, że historyczne, wschodnie i południowe granice założenia wyznaczały rowy i kanały melioracyjne. Teraz ich układ jest nieco zmieniony; wzdłuż zachodniej granicy przebiega rów melioracyjny, który oddaje wodę do szerszego, prostopadłego rowu, rozpoczynającego się przy wschodniej elewacji d. dworu. Zbiorczy kanał na południu odprowadza wody na zachód, do rzeki Motławy.

2.2.4. Układ zieleni

Mapa z pocz. XX wieku (ryc. IV) informująca o kompozycji zielonej na południe od założenia folwarcznego nie podaje, co znajdowało się na południowym zapleczu dworu. Z przekazów ustnych wynika, że parku jako kompozycji zielonej nie było; istniały nieliczne drzewa na południe od dawnego dworu oraz liczne obsadzenia ciągów komunikacyjnych. Ze szczególnie dobrze zachowanych kompozycji wymienić należy różnogatunkową aleję wzdłuż drogi wiejskiej równoległej do rzeki Motławy (fot. 4). Zadrzewienie alei niegdyś sięgało północnej granicy założenia wyznaczając plac na zachodzie założenia (fot. 1). Reliktami są obsadzenia przy wjeździe do założenia (fot. 6) oraz na północy aleja wiązowa (fot. 2).

2.2.5. Mała architektura

Zachował się mur wjazdowy do dawnego założenia z datą powstania (?) – 1802 r.

Z przekazów ustnych wynika, że na południowym zapleczu dworu (od ogrodu) istniała fontanna, lecz dokładne jej zlokalizowanie nie jest już obecnie możliwe z powodu zmian sposobu użytkowania.

2.2.6. Zabudowania

Z historycznej zabudowy zachował się klasycystyczny dwór z ok. 1802 roku z późniejszą drewnianą werandą z witrażami (fot. 7). d. obora – stajnia z 1799 roku oraz budynek dawnej chlewni  z końca XVIII wieku. Zachowała się też konstrukcja dawnej stodoły, którą po wojenny pożarze odbudowano, a współcześnie adaptowano na magazyn ( fot. 1).

Dawny dwór jest murowany z cegły z charakterystycznie bomówanymi narożnikami (fot. 5), ma czterospadowy dach kryty dachówką holenderską. Większość stolarki okiennej i schodowej (wewnątrz) jest zachowana; stolarka drzwiowa jest wymieniona. Na jednej ze ścian wewnątrz budynku znajduje się malowidło naścienne obrazujące łódź żaglową na morzu. W 1972 roku odbył się remont zabezpieczający budynku – naprawiono tynki, przełożono dach, wymieniono blacharkę oraz część podłóg i stolarki wewnętrznej. W latach siedemdziesiątych do budynku od południowo – zachodniego narożnika dobudowano drewnianą werandę wejściową (fot. 7).

Dawna obora – stajnia to pokaźny budynek (fot. 1) o kubaturze 5177 m3 i powierzchni ponad 1340 m2 o rzucie prostokąta; pokryty jest stromym dachem dwuspadowym z licznymi, symetrycznymi otworami. W 1949 roku po zniszczeniach wojennych odbudowano budynek z adaptacją na magazyn. W listopadzie 1983 roku przełożono na nim dach.

Budynek dawnej chlewni użytkowany był również jako magazyn – spichlerz w części strychowej. Obecnie służy jako magazyn i biuro Wojewódzkiej Spółdzielni Ogrodniczo – Pszczelarskiej „Ogród” w Gdańsku. Z zachowanej historycznej zabudowy najbardziej (prócz stodoły) przekształcona jest dawna chlewnia, czego powodem były częste bieżące remonty i adaptacje budynku. Część strychowa obecnie ze względu na niską wytrzymałość stropu nie jest użytkowana. W latach 60-tych XX wieku zburzeniu uległo południowe przedłużenie (do dworu) d. chlewni.

Z nowych zabudowań wzniesiono w zachodniej części wiatę przeznaczoną na magazyn skrzyń i beczek oraz blaszany magazyn. W części południowej założenia przy wjeździe pobudowano również wiatę składową. Na południu między dawną oborą – stajnią i chlewnią stoi niewielki budynek biurowy (fot. 8). Na zapleczu dawnego dworu od południa stoją dwie drewniane szopy.

2.3. Skrócona inwentaryzacja roślin

Skrócona inwentaryzacja roślin obejmuje obszar założenia w historycznych granicach wraz z otoczeniem, tj.  głównymi drogami dojazdowymi.

W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji roślin wyszczególniono 15 sztuk drzew, w tym 14 sztuk to starodrzew (tab. I) oraz nieliczne masywy zieleni (tab. II). Na uwagę zasługuje ok. 80-letnia aleja wzdłuż dawnej drogi wiejskiej, na południe od założenia, składająca się z różnych gatunków: dąb szypułkowy, kasztanowiec biały i jesion wyniosły (fot. 3 i 4). Jej różnogatunkowość wynika zapewne z późniejszego dosadzenia jesionu wyniosłego do uformowanej dębowo – kasztanowej alei. przy północnej elewacji dawnego dworu znajduje się kilka jesionów wyniosłych (fot. 6), stanowiących niegdyś aleję wjazdową; obecny jednak ich stan zdrowotny z uwagi na liczne złamania i uschnięcia jest niezbyt dobry.

Na północy zachowały się relikty starej ok. 80 – 100-letniej alei wiązowej, z której trzy drzewa prezentują cechy drzew pomnikowych:
1. Wiąz polny (1 Wp); obwód pnia 205 cm; wiek ok. 80-100 lat; dobra kondycja zdrowotna, niewielkie zaschnięcia gałęzi; rośnie w dawnej alei wiązowej na pn od założenia
2. Wiąz polny (4Wp); obwód 229 cm, wiek ok. 80-100 lat; nieliczne złamania i zeschnięcia gałęzi, dobra kondycja zdrowotna; rośnie w dawnej alei wiązowej na północ od założenia.
3. Wiąz polny (5Wp); obwód pnia 220 cm; wiek ok. 80-100 lat; dobra kondycja zdrowotna drzewa; rośnie w dawnej alei wiązowej na północ od założenia.
Wartościowa, godna ochrony jest również różnogatunkowa aleja przy drodze wiejskiej.
4. Aleja różnogatunkowa (dąb szypułkowy, kasztanowiec biały, jesion wyniosły); liczne złamania gałęzi i konarów, duże ubytki; średnia kondycja zdrowotna; przebieg północ – południe; rośnie na południe od założenia.

2.4. Rola zespołu w krajobrazie

Założenie ze względu na znaczną ekspozycję w terenie przedstawia dużą wartość krajobrazową. Szczególnie dużym walorem krajobrazowym jest zachodnia ściana historycznej zabudowy, przy szerokim 15-30 metrowym otwartym placu (fot. 1). Szczególny walor krajobrazowy ma też ciągnąca się wzdłuż Motławy aleja wysokiej zieleni (fot. 4), z której od północy dominantą jest zabudowa folwarczna (fot. 3).

3. WNIOSKI KONSREWTORSKIE

3.1. Granice ochrony konserwatorskiej

3.1.1. Ochrona układu zespołu zabytkowego (na planie założenia w skali 1:500).

Ochroną konserwatorską obejmuje się historyczne założenie w uwarunkowanych współcześnie (głownie przebiegiem kanałów i rowów melioracyjnych na wschodzie) granicach. Od zachodu proponuje się objęcie ochroną placu ciągnącego się wzdłuż Motławy o szerokości od 15-30 m.

3.1.2. Ochrona ekologiczna zespołu

Z uwagi na położenie zespołu na obszarze depresyjnym ochronie ekologicznej podlegać powinien cały obszar Żuław Gdańskich, aby zagrożenie środowiska (np. zanieczyszczenia) nie mogły być przenoszone przez wody powierzchniowe (kanały i rowy melioracyjne) lub wysoki poziom wód gruntowych.

3.1.3. Ochrona widokowa zespołu (na planie orientacyjnym w skali 1;10000)

Strefą ochrony ekspozycji zespołu należy objąć obszar ograniczony od zachodu zabudową po drugiej stronie Motławy; z innych kierunków „skuteczną” barierą widokową są ogródki działkowe, których oddziaływanie zmniejsza się tylko wzdłuż dróg, gdzie strefa sięga dalej.

3.2. Zmiany dotychczasowego użytkowania:
  • obszar założenia należy powiększyć o dawny sad i ogród wraz z dworem, przekazując go jednemu użytkownikowi
  • należy odtworzyć dawny wjazd do założenia likwidując wystawiony budynek biurowy między dawną oborą – stajnią i chlewnią
  • należy zlikwidować z dziedzińca folwarcznego składowisko gruzu i węgla
  • należy zlikwidować drewniane szopy i nową przybudówkę do dawnego dworu
  • należy zlikwidować osadniki gnilne w pobliżu rowu melioracyjnego w południowej części założenia
  • część budynków (d. dwór, d. obora – stajnia) wymaga remontów
  • dopuszcza się w/w zmiany za pozwoleniem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku po uprzednim przedstawieniu integralnego planu rewaloryzacji całego założenia dworsko – parkowego.
3.3. Zakres pożądanej renowacji

Relikty komponowanej roślinności wysokiej wymagają prac konserwatorskich, ale przede wszystkim prac pielęgnacyjnych. W szczególności chodzi o usunięcie młodej roślinności (samosiewy i odrosty) wzdłuż kanału melioracyjnego  - wschodniej granicy założenia. Istotne jest zadbanie o poprawienie zdrowotności zachowanego drzewostanu; szczególnie chodzi o wycięcie suchych gałęzi i konarów, a także zabezpieczenie przed gniciem części u ich nasady.

Pracami nasadzeniowymi objąć należy stare kompozycje, uzupełniając je istniejącymi gatunkami. Chodzi o aleję wiązową (fot. 2) oraz różnogatunkową aleję na południe i zachód od założenia (fot. 3 i 4).

W odniesieniu do budynków wymagane są bieżące prace renowacyjne takie jak: oczyszczenie rynien dawnej obory – stajni, czy zabezpieczenie stolarki okiennej (malowanie) w większości budynków.

Większe prace pielęgnacyjne przy zieleni winny być przeprowadzone wg szczegółowych wytycznych Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Gdańsku, w odniesieniu do prac inwestycyjnych na obszarze założenia odpowiednio – Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku.

4. DOKUMENTACJA KARTOGRAFICZNA I FOTOGRAFICZNA

Do opracowania załączono reprodukcje historycznych map (ryc. I – IV) oraz fotografie zespołu dworsko – parkowego (fot. 1- 11) wykonane w terenie w październiku 1990 roku.

Reprodukcję map historycznych wykonała Pracownia Reprograficzna Bibl. Gd. PAN.
Fotografie w terenie wykonał Mirosław Nogaczewski.

5. SPIS RYCIN I FOTOGRAFII

Ryc. I  Mapa Wercke’go, Grund Risf der Stadt Dantzig und deren Ausfen, 24 grudzień 1783 r. fotokopia  1: 14400 Bibl. Gd. PAN - Dział Kartografii
Ryc. II  Mapa Prus Schroettera-Engelhardta z 1976 – 1802 r. 1:50000, fotokopia, Bibl. Gd. PAN - Dział Kartografii; sygn. C.II. 1900
Ryc. III  Plan ele lei Place der Danzig d’ele fes Environs z 1809 r. 1:10000, fotokopia,  Bibl. Gd. PAN - Dział Kartografii; sygn. C.II. 1640
Ryc. IV  Mapa topograficzna “pruska” z 1908-1910 r. 1:25000, fotokopia. Bibl. Gd. PAN - Dział Kartografii;  sygn. C.II. 1880

fot. 1. Założenie od zachodu; widoczna dawna obora i stajnia; na dalszym planie d. dwór
fot. 2. Dawna aleja wiązowa wzdłuż wiejskiej drogi
fot. 3. Droga od wybudowań obsadzona aleją; na dalszym planie d. obora-stajnia
fot. 4. Widok na różnogatunkową aleję wzdłuż Motławy; na drugim planie współczesne wybudowania
fot. 5. Widok na dawny wjazd do założenia między dworem i budynkiem gospodarczym
fot. 6. Dawny dziedziniec dworski przy bramie wjazdowej
fot. 7. Pd elewacja dawnego dworu
fot. 8. Widok na dwór od strony dziedzińca
fot. 9. Dawna chlewnia. Obecnie magazyn i biuro
fot. 10. Teren dawnego sadu
fot. 11. Współczesne zadrzewienia Pd części założenia; zwróć uwagę na szambo w pobliżu rowu melioracyjnego.

Listopad 1990 r.
Autorzy opracowania: mgr Mirosław Nogaczewski, mgr inż. Teresa Czerwińska, stud. Joanna Cenkiel – Nogaczewska.