 |
Plan Zespołu
Dworsko-Parkowego
Olszynka |
Poniżej publikuję ważne opracowanie konserwatorskie z 1990 roku autorstwa mgr Mirosława Nogaczewskiego, mgr inż. Teresy Czerwińskiej oraz stud. Joanny Cenkiel - Nogaczewskiej.
ZESPÓŁ DWORSKO - PARKOWY
OLSZYNKA
(niem. Klein Walddorf)
m. Gdańsk
Założenie dworsko – parkowe
położone jest na południe od Gdańska, ok. 4 km od centrum miasta. Historyczną
lokalizację założenia na obszarze depresyjnym Żuław Gdańskich wyznaczała zapewne
bliskość Gdańska, ale również i rzeka Motława oraz liczne drogi – połączenia
kupieckie (handlowe), przy których zostało założone.
Założenie Klein Walddorf (po 1945
r. – Olszynka), jak i obszar, gdzie się znajduje, zasiedlony został stosunkowo
późno, bo ok. 1750 roku. Wcześniejsza nazwa tych obszarów pochodząca sprzed
XVIII wieku to BÜRGERWALD, czyli „miejski las”. Przypuszcza się, że przed XVI
w., kiedy tereny te stały się własnością Urzędu Budowlanego w Gdańsku (Bau Amt
Danzig), były to obszary lasów lęgowych. Dopiero w połowie XVIII wieku po
wytrzebieniu lasów i parcelacji gruntów, powstały pierwsze osady wiejskie,
które nazwano Walddorf („leśna wieś”). Z uwagi na występujące tu obniżenie
terenu, miejscami do depresji, w XVI/XVIII wieku powstaje system kanałów
melioracyjnych. Jeden z nich, Untere Trift, stał się późniejszą granicą
podziału dużego obszaru „leśnej wsi” na Klein i Gross Walddorf.
Na przełomie XVIII i XIX wieku
powstaje istniejące współcześnie założenie dworsko – parkowe. W XIX wieku na
obszarze Kl. Walddorf powstanie jeszcze parę takich założeń (dziś
nieistniejących). Wszystkie one stanowiły swoją funkcją i działalnością rolniczo
– warzywne zaplecze gdańskiego rynku spożywczego. Bogate architektonicznie
dwory (jak ten zachowany fot. 7) wskazują na to, że ich budowniczymi byli
Gdańszczanie, a właścicielami bogaci kupcy czy ziemianie.
W końcu XIX wieku powstaje
poprowadzona przez obie wsie Kl. i Gr. Walddorf na północ, na Ostrów, towarowa
linia kolejowa (Holmbahn).
W 1933 roku obszar Walddorf z
innymi pobliskimi terenami włączono do miasta Gdańska; niestety zbliżająca się
wojna, jak i ciężkie czasy powojenne uniemożliwiły planowane miejskie
zagospodarowanie tych terenów.
Obecnie założenie straciło swój
charakter i funkcje. Zostało podzielone. Użytkownikiem części folwarcznej jest
Wojewódzka Spółdzielnia Ogrodniczo-Pszczelarska „Ogród” w Gdańsku,
wykorzystująca zabudowania i plac jako magazyn – hurtownię. Dawny dwór jest
natomiast od zakończenia II wojny światowej budynkiem mieszkalnym Przedsiębiorstwa
Gospodarki Mieszkaniowej w Gdańsku. Dawny sad i ogród z nielicznie zachowanym
starodrzewem stanowią ogródki dla mieszkańców dawnego dworu.
1. ANALIZA HISTORYCZNA
1.1. Dane historyczne
Dawne nazwy: Klein Bürgerwald,
Klein Buergerwald, Klein Walddorf.
II poł. XVI w. – jako Kl.
Walddorf jest własnością Urzędu Budowlanego miasta Gdańska.
1694 r. – P. Willer sporządza
dokładny plan gruntów.
24 grudnia 1783 r. – powstaje
mapa Wercke’go – Grund Risf der Stadt Dantzig und deren Ausfen.
1796 – 1802 r. – mapa Schroettera
– Engelhardta informuje o istnieniu 25 zagród we wsi Kl. Walddorf.
1790 – 1800 r. – powstaje zabudowa
folwarczna założenia.
ok. 1802 r. – budowa istniejącego
dworu.
1809 r. – powstaje Plan ele lei Place de Danzig
d’ele fes Environs.
1869 r. – jako wieś włościańska
posiada 25 zagród, w tym 6 zagród gburskich I 7 chłopskich; zamieszkuje tutaj 261
osób, w tym 182 ewangelików, 60 katolików i 9 mennonitów; powierzchnia gruntów
wynosi 684,92 morgów.
1871 r. – istnieje folwark i 26
zagród, mieszka 270 osób, w tym 124 mężczyzn; 261 osób było autochtonami; 219
było wyznania ewangelickiego, a 51 katolickiego; 65 osób to dzieci poniżej 10
lat, a wśród 205 osób – 53 to analfabeci.
1880 r. – powierzchnia gruntów
wsi wynosi 174 ha, w tym 79 ha gruntów ornych i 41 ha łąk; istnieje 6 zagród
gburskich i 7 chłopskich.
1885 r. – istnieje 72 budynki w
25 zagrodach; Kl. Walddorf liczy 313 mieszkańców, w tym 230 ewangelików, 83
katolików; istnieje 1-klasowa szkoła ewangelicka.
1885 r. – powierzchnia gruntów
wynosi 684 morgi; mieszka 332 osoby; istnieje 6 zagród gburskich i 7 mniejszych
– chłopskich.
1895 r. – istnieje folwark i 23
zagrody z 74 budynkami; mieszka 370 osób, w tym 270 ewangelików.
1912 r. – jest wsią włościańską o
powierzchni 174,8 ha; mieszka tu 329 osób, w tym 150 mężczyzn; 328 jest
Niemców, z czego 220 ewangelików, 108 katolików oraz 1 osoba innej narodowości.
1918 – 19 r. – zakończenie I
wojny światowej i utworzenie Wolnego Miasta Gdańska, w granicach którego
znalazła się wieś.
1923 r. – chłopska wieś Kl.
Walddorf o powierzchni 174,82 ha;
zamieszkuje 228 osób, w tym 111 mężczyzn.
1924 r. – wieś liczy 234
mieszkańców, w tym 115 mężczyzn; 141 jest ewangelików i 93 katolików; istnieje
szkoła ewangelicka; parafia katolicka – Stare Szkoty; ewangelicki zbór Orunia.
1933 r. – przyłączenie Kl.
Walddorf do miasta Gdańska
1930 – 40 r. – powstaje osiedle
domów o konstrukcji szkieletowej na północ od założenia.
1935-45r. – folwark jest
własnością Niemca NEUFELDT’A; liczy ok. 360 mórg; hoduje się tu ok. 70 sztuk
bydła, świnie oraz 13 koni; we wsi mieszka 5 Polaków.
Kwiecień 1945 r. – zalanie przez
wycofujące się wojska niemieckie obszarów depresyjnych, w tym m.in. użytków
rolnych wsi; zdobycie przez wojska radzieckie Kl. Walddorf.
1945-48 r. – folwark jest dzierżawą;
przez Miejską Radę Gdańska przyznaną Józefowi Łęgowskiemu; osuszenie gruntów,
odbudowa zniszczeń wojennych budynków; znaczna produkcja rolna; dwór stanowi
mieszkanie dla pracowników.
1948 r. – uchwalą Rady Miejskiej
odebrano prawo dzierżawy Łęgowskiemu.
ok. 1950 r. – folwark przejmuje
PGR, z którego użytkuje tylko budynki, a ziemie dawnego majątku Rada Miejska
przeznacza na pracownicze ogródki działkowe.
ok. 1955 r. – ostateczna
parcelacja gruntów PGR-u; przejęcie zabudowań gospodarczych przez Spółdzielnię
Ogrodniczo – Pszczelarską „Ogród” w Gdańsku.
1972 r. – remont zabezpieczający
dawny dwór; naprawa tynków, przełożenie
dachu, naprawa blacharki, wymiana podłóg i stolarki.
lato 1980 r. – budowa wiat i
prowizorycznych magazynów wokół istniejącej zabudowy gospodarczej.
Listopad 1983 r. – remont
pokrycia magazynu (d. stajni); przełożenie dachu
1.2. Ewolucja układu przestrzennego
W trakcie szczegółowo
przeprowadzonej kwerendy natrafiono na liczne przekazy kartograficzne i
materiały źródłowe opracowywanego obszaru. Od poł. XIX w. jest wiele informacji
nt. wielkości wsi i struktury ludności. Z licznych map historycznych wybrano
cztery najwierniejsze przekazy. Nie pokazano sporządzonego w 1694 roku przez P.
Willera dokładnego planu gruntów Kl. Walddorf z uwagi na brak jeszcze w tym
czasie folwarku i zabudowy.
Plan pokazuje tylko użytkowanie gruntów przyległych
bezpośrednio do Motławy, a od północnego-wschodu ograniczonych drogą. Na to
użytkowanie składały się tereny gruntów ornych, sadów i ogrodów, użytki zielone
zajmowały tereny wokół. Późniejszy przekaz z 1783 roku autorstwa Wercke’go jest
obrazową próbą przedstawienia zagospodarowania okolic Gdańska. Obszar Kl.
Walddorf jest już zasiedlony, a w miejscu późniejszej lokalizacji założenia
przechodzi droga odchodząca od Motławy na północny-wschód. Następną przedstawioną
w opracowaniu mapą jest obraz Schoettera-Engelhardta z przełomu XVIII/XIX
wieku, na którym naniesione są zabudowania gospodarcze folwarku. W 1806 roku
powstaje (prawdopodobnie na nieco wcześniejszym podkładzie) francuska mapa
wojskowa ważnych obiektów, na której dość symbolicznie przedstawione zostały
zabudowania oraz na południe od nich (przy drodze) obszary zagospodarowane (być
może park lub sad). W pocz. XX w. na mapie pruskiej przedstawiono układ
przestrzenny założenia z czterema budynkami i układem sadu – ogrodu na południu
i południowym - wschodzie.
Opis ewolucji przestrzennej założenia powstał w oparciu o
dane historyczne, materiały kartograficzne, analizę stanu zachowania obiektów
oraz analizę dendrologiczną.
Pierwsza wzmianka o wsi Kl. Bürgerwald (Kl. Walddorf) a
raczej o gruntach należących do Urzędu Budowlanego m. Gdańska pochodzi z II
połowy XVI wieku.
Założenie dworsko – parkowe powstaje na przełomie XVIII/XIX
wieku kiedy wznosi się budynki gospodarcze i dwór.
1.2.1. Położenie,
układ przestrzenny i granice założenia.
Historyczna wieś Kl. Walddorf położona była wzdłuż drogi
wiejskiej ciągnącej się równolegle do prawego brzegu rzeki Motławy. Leży na
płaskim obszarze nieco wyniesionym w stosunku do otaczających ją terenów
depresyjnych.
Mapa z 1783 roku
(ryc. I) przedstawia wieś wzdłuż Motławy. W jej części środkowej
znajdował się most na Motławie, łączący zagospodarowane obszary po obu stronach
rzeki. Od mostu na prawym brzegu odchodzi droga, na północny – wschód w
kierunku Gdańska częściowo uregulowana starodrzewem, na wysokości Bastionu
Wyskok łącząca się z drogą z Gross Bürgerwald.
Mapa Schoettera-Engelhardta z 1796-1802 r. (ryc. II)
przedstawia wieś podobnie jak wcześniejszy przekaz, wzdłuż drogi i rzeki
Motławy po prawym jej brzegu. Mapa wyraźnie ukazuje istniejący już system
melioracyjny z licznymi wiatrakami (jeden znajduje się ok. 50 m od założenia,
na południe) oraz obsadzenia wzdłuż rzeki Motławy, ważniejszych rowów
melioracyjnych i drogi wiejskiej.
Miejsce założenia wyznaczają od południowego – zachodu rzeka Motława, od
północnego – zachodu zabudowa wiejska, od wschodu wiejska droga, odchodząca w
tym miejscu od zakola Motławy na północ.
Mapa francuska z 1809 roku (ryc. III) przedstawia wieś Kl.
Bürgerwald i dochodzące do niej drogi od południa wzdłuż Motławy i na północny
– wschód oraz odcinek drogi kierujący się na północny – zachód wzdłuż rzeki.
Wzdłuż dróg poprowadzone są kanały, które połączone z innymi tworzą zwarty
system melioracji. Założenie oznaczone jest wyraźną „białą plamą” od północy
zamkniętą dużym powierzchniowo rozbudowanym
budynkiem. W granicach założenia zaznaczone są dwa budynki przy
północno-wschodniej drodze. Granice założenia w stosunku do mapy z przełomu
XVII/XIX wieku nie uległy zmianie.
Na początku XX wieku mapa „pruska” (ryc. IV) przedstawia w
historycznym miejscu na zakolu Motławy, założenie dworsko-parkowe o znacznie
zmienionym układzie przestrzennym. W skład założenia wchodzą 4 budynki w
układzie zbliżonym do trójkąta prostokątnego, którego dwie przyprostokątne
wyznaczone były przez drogi. Na południe od folwarku znajdowały się obszary
zielone – park lub sad owocowy. Dwór znajdował się przy południowej granicy
folwarku i kompozycji zielonej. Otoczeniem założenia od północy i wschodu były
obszary depresyjne łąk i pastwisk. Na zachodzie i południu granicą założenia
była droga, a za nią rzeka Motława. Wieś
znajdowała się północny – zachód od założenia wzdłuż drogi do Gdańska.
1.2.2. Układ
komunikacyjny
Układ komunikacyjny na mapie z 1783 roku (ryc. I) tworzy
droga ciągnąca się od mostu na Motławie, do którego od zachodu przeprowadzona
była droga ze Starych Szkotów (Alt – Schottland). Trakt ciągnący się przez
krótki odcinek wzdłuż Motławy, w miejscu późniejszego założenia zmienia
kierunek na północny – wschód, łącząc się z drogą z Gr. Bürgerwald.
Mapa Schroettera-Engelhardta (ryc. II) przedstawia drogę
wiejską ciągnącą się wzdłuż Motławy, a przed założeniem odchodzącą na północny -
wschód w kierunku najbliższego bastionu. Na uwagę zasługuje informacja o
istniejącym obsadzeniu południowego odcinka wiejskiej drogi.
Mapa z 1809 roku (ryc. III) przedstawia prócz wymienionej
drogi, nowy odcinek przebiegający przez północną część wsi, wzdłuż Motławy do
Gdańska. Początek tej drogi wyznaczało miejsce przed założeniem.
W końcu XIX wieku (ryc. IV) następuje zmiana istniejącego układu
komunikacyjnego w obrębie założenia. Przy północno – zachodniej granicy
założenia prowadzi aleją wiązową nowy odcinek północno – wschodniej drogi do
Gr. Walddorf przenosząc go z południowo – wschodniej i wschodniej granicy
folwarku. W ten sposób możliwe było powiększenie obszaru założenia o nowe
obszary, które prawdopodobnie miały zostać obsadzone parkiem. Wzdłuż dawnej
drogi wiejskiej wprowadzona została różnogatunkowa aleja (fot. 3). Z analizy
terenowej wynika, że historyczny wjazd do założenia znajdował się między dworem
(wysuniętym najbardziej na południe) , a
stajnią – oborą (największym budynkiem w założeniu). Na murowanej bramie wjazdowej (fot. 5)
widnieje data 1802 r., której niestety, znaczenia nie można uwiarygodnić
przekazami kartograficznymi i źródłowymi.
1.2.3. Układ wodny
Wysoki poziom wód gruntowych stwarza od XVI/XVII wieku
konieczność budowy kanałów odwadniających, które z czasem zagęszczając się
tworzą sieć melioracyjną. Już na mapie Schroettera-Engelhardta (ryc. II)
istnieje system trzech dużych kanałów (Obere, Multiere i najbliższy Untere
Treft), między którymi istnieje dziesiątki prostopadłych rowów melioracyjnych i
działa wiele wiatraków. Jeden z takich wiatraków znajdował się na południe od
granic założenia (w miejscu współcześnie istniejącej siłowni). System ten z
czasem zagęszcza się dając w pocz. XX wieku (ryc. IV) obraz niemalże
szachownicy. Na terenie założenia również przeprowadzono w pocz. XX wieku rów
melioracyjny, który przechodził od wschodu pod budynek dworu. Rowy melioracyjne
wyznaczały też granicę założenia od południa i wschodu, a także ciągnęły się
wzdłuż dróg.
Nie ulega wątpliwości, że największe znaczenie jako źródło
wody w historii założenia miała Motława. Była ona również zamiennym rodzajem
transportu na południe oraz do Gdańska.
1.2.4. Tereny zielone
Najdawniejsze kompozycje ukazane są na mapie z 1783 roku
(ryc. I) - niestety – przedstawiają obsadzenia – aleje wzdłuż ciągów drogowych
poza wsią. Mapa Schroettera-Engelhardta
(ryc. II) przedstawia aleję wzdłuż wiejskiej drogi, w założeniu jednak nie ma
śladów zieleni.
Mapa francuska z pocz. XIX wieku (ryc. III) przedstawia przy
dużym budynku dość znacznych rozmiarów „biały obszar”, który może stanowić
jakąś zieleń, być może parkową.
W końcu XIX wieku dzięki przesunięciu odcinka drogi z
południowego – wschodu na północ założenia, zyskuje ono znaczny obszar. Odcinek
drogi od północy zostaje obsadzony aleją wiązową (fot. 2). Droga wiejska i plac
na zachód od folwarku uzupełniony zostaje drzewostanem przez co tworzy ciekawą,
różnogatunkową formę kompozycyjną (fot. 3). Potencjalny obszar do
zagospodarowania nie został do końca obsadzony drzewostanem ozdobnym. Istniał
on przy południowej elewacji dworu. Na
wschód od niego utworzono sad i ogród warzywny.
1.2.5. Mała
architektura
Przekazy kartograficzne nie podają na ten temat informacji.
Z materiałów źródłowych i analizy terenowej wynika, że brama wjazdowa do założenia
stojąca między dworem i budynkiem gospodarczym obmurowana jest ceglanym murem
zastropionym łukiem (fot. 6), przykrytym od góry dachówką. Istniejąca na niej data (1802 r.) wskazuje, że
nieco wcześniej musiały być wystawione budynki, między którymi się znajduje.
1.2.6. Zabudowania
Najwcześniejsza przedstawiona mapa (ryc. I) pokazuje
obrazowo istniejącą liczną zabudowę wiejską wzdłuż Motławy, jednakże dopiero
obraz Schroettera-Engelhardta (ryc. II) przedstawia dość wiernie zabudowę
wiejską oraz dwa budynki na miejscu założenia.
Mapa francuska (ryc. III) przedstawia duży budynek przy
drodze (placu przy folwarku), prawdopodobnie jest to stajnia – obora, datowana
na 1799 rok oraz dwa budynki przy drodze na północny – wschód (do Gr. Bürgerwald).
Na mapie z pocz. XX wieku (ryc. IV) istnieją w założeniu
cztery budynki. Z przekazów ustnych i materiałów źródłowych wynika, że budynek
dworki położony najbardziej na południe wybudowano w pocz. XIX wieku (podaje
się datę 1802 r.); budynek przy drodze to wymieniona już stajnia – obora z 1799
roku, przed nim źródła podają, że istniała już chlewnia we wschodniej części
folwarku; wzdłuż przestawionej drogi obsadzonej aleją wiązową istniała drewniana
stodoła.
Należy zwrócić uwagę, że przelokowaniu ulega wieś Kl. Walddorf.
Na pocz. XIX wieku (ryc. II i III) rozciągała się na północ i południe od
granic założenia, natomiast mapa pruska (ryc. IV) podaje nieliczne wybudowania
na północy, co może mieć związek z powstaniem w XIX wieku jeszcze pięciu
podobnych, lecz nieco mniejszych założeń gburskich.
1.3. Przypisy
1. Biskup M., Tomczak A. 1955. Mapy woj. pomorskiego z II
poł. XVI w. RTINT, R. 58
2. Willer P., Plan użytkowania gruntów majątku Olszynka,
1694 r.
3. Wercke,
Grund Risf der Stadt Dantzing und deren Ausfen, 1783 r.
4. Mapa
Prus Schroettera-Engelhardta z 1796-1802 r.
5. Karta ewidencyjna zespołu dworskiego z 1988 roku
6.
Topographisch – statistishen Handbuch fur den Regierungbezirk Danzig, 1869 r.
7. Die
Gemeinden und Gutsbezirke der Provinz Preussen und ihre Berolkerung; vol. I.
1871
8. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i … 1880-1902,
t. XIII
9. Populare Geschichte des Danziger Landkreiss 1885, Danzig
10.
Gemeindelexicon fur die Provinz Westpreussen, 1898
11.
Gemeindelexicon fur die Regierungbezirke Danzig, 1912 Berlin
12. Mapa topograficzna WIG-u z 1935 r.; 1:100 000
13. Gemeindelexicon
fur die Freie Stadt Danzig, 1925
14. Maszkowski K. i inni, 1989, Studium historycznego
rozwoju struktury terytorialnej Gdańska, maszynopis w GODZ
15. Przekazy ustne mieszkańców wsi: p. Płocharscy Leokadia i
Franciszek; p. Dziadula Jan.
1.4. Dawne mapy
W trakcie kwerendy wybrano ze zbiorów Bibl. Gd. PAN cztery
mapy obrazujące wieś Kl. Walddorf:
Ryc. I Mapa Wercke’go, Grund Risf der Stadt Dantzig
und deren Ausfen, 24 grudzień 1783 r. fotokopia
1: 14400
Ryc. II Mapa Prus Schroettera-Engelhardta
z 1976 – 1802 r. 1:50000, fotokopia, sygn. C.II. 1900
Ryc. III Plan ele lei Place der Danzig d’ele fes
Environs z 1809 r. 1:10000, fotokpoia, C.II. 1640
Ryc. IV Mapa
topograficzna “pruska” z 1908-1910 r. 1:25000, fotokopia. sygn. C.II. 1880
1.5. Źródła do
dziejów zespołu
Przeprowadzono kwerendę archiwalną w zbiorach:
- Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie
- Gdańskiego Ośrodka Dokumentacji Zabytków
- Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Gdańsku
- Wojewódzkiego Konserwatora przyrody w Gdańsku
- Biblioteki Gdańskiej PAN w Gdańsku
- Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w Gdańsku
- PP Pracowni Konserwacji Zabytków w Gdańsku
1.6. Bibliografia
1. Kiełczewska-Zaleska M. 1956, O powstaniu i przeobrażaniu kształtow
wsi Pomorza Gdańskiego.
2. Pomorze Gdańskie 1807-1850, 1958, Wrocław
3. Łęga Wł. 1956, Społeczeństwo i państwo gdańsko-pomorskie
w XII i XIII wieku.
4. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i… , 1880-1902,
t. XIII, Warszawa
5. Bör M. 1911,
Der Adel und der adlige Grundbesits in…
6. Baranowski I. T. 1911, Prusy Królewskie. Źródła dziejowe,
t. XXIII, Polska w XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, t. XII
TNW, Warszawa
2. CHARAKTERYSTYKA
STANU ISTNIEJĄCEGO (Plansza w skali 1:500)
2.1. Układ przestrzenny
2.1.1. Kompozycja i
granice zespołu
Założenie dworsko-parkowe Olszynka położone jest na prawym brzegu
zakola rzeki Motławy (fot. 1 i 4) na płaskim obszarze Żuław Gdańskich. Od centrum Gdańska dzieli założenie ok. 4 km
drogi.
Sąsiedztwo założenia tworzą od północy, wschodu i
południowego - wschodu ogródki działkowe. Od północnego – zachodu istnieją
zabudowania dawnej wsi Kl. Walddorf, na południu znajdują się nowe wybudowania.
Na zachodzie wzdłuż drogi wiejskiej przepływa Motława (fot. 4).
Z uwagi na specjalistyczne wykorzystanie obszaru dawnego
założenia (magazyny owocowe, hurtownia) jego powierzchnia została znacznie
zmniejszona. Przede wszystkim wyłączeniu uległ obszar dawnego ogrodu – sadu i
części parkowej oraz budynku dworu.
Granicami założenia od północy jest ulica Miedza (fot. 2)
prowadząca do drogi do Krępca.; od zachodu droga wiejska do Gdańska (ul. Olszyńska);
od południa stanowi je płot oraz ściany szczytowe budynków gospodarczych
dawnego folwarku; granicą wschodnią jest płot z siatki stalowej ciągnący się
wzdłuż rowu melioracyjnego.
Układ przestrzenny założenia tworzą wybudowane historycznie
budynki gospodarcze. Na historycznym dziedzińcu (fot. 8 i 9) znajdują się
magazyny, z których największy, d. obora i stajnia stoi przy drodze (fot. 1),
na wschodzie d. chlewnia (fot. 9), od północy d. stodoła i nowo wybudowana wiata.
Na wschodzie założenia wystawiono dwa nowe budynki; blaszany magazyn na północy
i drewniana wiata na południu. Przez ogrodzenie historycznie wyznaczonego
dziedzińca utworzono nowy plac na wschodzie założenia. Sztuczne oderwanie od
założenia budynku dworskiego spowodowało zablokowanie historycznego wjazdu do
folwarku.
2.1.2. Układ komunikacyjny
łówna brama wjazdowa do założenia znajduje się przy północno
- zachodnim jego narożniku, między d. stajnią – oborą i nowo wybudowaną wiatą. Na
placu folwarcznym na wschodzie znajduje się ogrodzenie i brama drewniana do
dwóch nowych budynków i składu beczek, skrzynek itp. Do budynku mieszkalnego (d.
dworu) prowadzi wejście przez historyczną bramę wjazdową oraz od dawnej
elewacji ogrodowej – ścieżka. Przez istniejący kompleks ogródków prowadzi droga
na południe między ogrodzeniami i drewnianymi szopami.
Zewnętrzny układ komunikacyjny tworzą: droga z południa
wzdłuż rzeki Motławy do Gdańska (ul. Olszyńska) (fot. 1 i 3) oraz prostopadła
do niej na północ od założenia ul. Miedza
(fot. 2); po ok. 100 metrach rozwidlająca się na północny – wschód i północ do wybudowani
i do drogi w kierunku Krępca. Na uwagę zasługuj e plac po zachodniej stronie
założenia o szerokości ok. 15-30 m, stanowiący końcowy przystanek autobusowej
komunikacji miejskiej linii 131 i 123 (fot.1).
2.1.3. Układ wodny
Współczesny układ hydrograficzny tworzą rzeka Motława
odprowadzająca wody na północ w kierunku Gdańska oraz liczne kanały i rowy
melioracyjne. największy z nich stanowi południowa granicę użytkowania gruntów
sadu i ogrodu przez mieszkańców dawnego dworu. Nieco mniejszym jest kanał
wprowadzony na teren założenia, na południe od zabudowy gospodarczej. Jeszcze
jeden jest wschodnią granica założenia, a inne pomniejsze ciągną się wzdłuż dróg
(m in. ul. Miedza). Wszystkie one stanowią system melioracji dla otaczających
terenów, stanowiących depresję Żuław Gdańskich.
2.1.4. Kompozycja
zieleni
Z uwagi na brak większego zespołu zieleni parku; z
komponowanej zieleni wymienić można tylko różnogatunkowy (dąb szypułkowy,
kasztanowiec biały, jesion wyniosły) starodrzew występujący w alei wzdłuż drogi
wiejskiej (fot. 2 i 3) oraz fragmenty alei wiązowej przy północnej granicy (ul.
Miedza) z trzema okazami wiązów polnych (fot. 2). Na uwagę zasługują też przy północnej
elewacji dawnego dworu relikty obsadzenia jesionowego wzdłuż historycznego
wjazdu. Ślady pewnej kompozycji równoległej do dłuższej osi budynku dworskiego
stanowić może starodrzew jesionowy i kasztanowy.
Współcześnie dość regularne formy kompozycyjne tworzą dwa
szpalery o przebiegu północny zachód – południowy wschód roślinności owocowej
(drzewiasto – krzewiastej) między którymi istnieją ogrody warzywne.
2.1.5. Mała
architektura
Istnieje między budynkiem dworskim a współczesnym magazynem
(niegdyś oborą – stajnią) mur bramny o wysokości ok. 2,4 m, szerokości 40 cm i
długości 7,5 m, w którym istnieją dwa otwory bramne; jeden mniejszy od północy
oraz na głównej jego osi duży (fot.5).
Mur od góry kryty jest dachówką. Nad głównym wjazdem widnieje data 1802 r.,
odnosząca się prawdopodobnie do budowy bramy (a może i dworu).
2.1.6. Zabudowania
Obecną zabudowę założenia stanowią od południa budynek
mieszkalny (d. dwór) z dwoma werandami wejściowymi (od południa); jedną
drewnianą z ozdobnymi witrażami i szkłem kolorowym (fot. 7) oraz
współczesna przy południowo – zachodnim
narożniku. Do wschodniej elewacji d. dworu dostawiony jest osiowo w stosunku do
dawnej chlewni niewielki magazyn. Budynek dworski należy do Przedsiębiorstwa
Gospodarki Mieszkaniowej ROM Nr 1. Kubatura dawnego dworu wynosi 1236,32 m3
a powierzchnia użytkowa 687m2.
Przy zachodniej granicy założenia ustawiony jest duży
(1344,6 m2) magazyn (dawna stajnia – obora – fot.1). Od północy stoi
nowa wiata oraz magazyn (dawna stodoła). Na zachodzie znajduje się budynek
dawnej chlewni i magazynu – obecnie budynek biurowo (pow. 161,4 m2)
– magazynowy (598,3 m2) (fot. 9). Na jego wschodnim zapleczu w
nowoutworzonym wnętrzu wybudowano dwa magazyny; południowy w postaci
wiaty.
Na zapleczu dawnego dworu stoją dwie drewniane szopy –
pomieszczenia gospodarcze dla mieszkańców.
Z budynków „czasowych” należy wymienić też ustawiony między dawn. chlewnią
i oborą – stajnią (na dawnym wjeździe) drewniany budynek biurowy (fot. 8).
2.2. Analiza stanu
zachowania układu zabytkowego
Po zdobyciu w 1945 roku Gdańska przez wojska radzieckie
folwark przeszedł w ręce Miejskiej Rady Narodowej Gdańska, która tereny
założenia (zalane wodą przez wycofujące się wojska niemieckie) oddala w
dzierżawę Józefowi Łęgowskiemu. Ten przez trzy lata gospodarki w Olszynce
zdołał odremontować część zabudowy i odbudować system rowów melioracyjnych
wokół gruntów założenia tak, że w roku 1948 osiągnął znaczne zbiory. W końcu
1948 roku MRN cofa dzierżawę, a grunty majątku przejmuje państwowe gospodarstwo
rolne. Po siedmiu latach gospodarki rolnej, założenie zostaje przekazane
obecnemu użytkownikowi z przeznaczeniem na magazyny – hurtownię. Tereny dawnych
użytków rolnych folwarku przeznacza się na ogródki działkowe.
2.2.1. Granice
zespołu i układ przestrzenny
Znacznej zmianie w stosunku do staniu z pocz. XX w. (ryc.
IV) uległy granice założenia. Po objęciu w poł. 50-tych lat XX wieku założenia
przez spółdzielnię ogrodniczą i odcięcie granicą dawnego dworu, przekształceniu
ulega historyczny układ przestrzenny folwarku. Niegdyś przy północnej elewacji
dworu przechodził wjazd na dziedziniec folwarczny. Współcześnie zaistniała
konieczność stworzenia nowej komunikacji. Zmianie przez ograniczenie
użytkowania (magazyny) założenia folwarcznego przez spółdzielnię, uległa
południowa jego granica, znacznie zmniejszając swój zasięg. Przez inny układ
kanałów melioracyjnych na zapleczu założenia historyczną granicę jakby burzy współczesny dość zwarty (oparty o nowe
naturalne granice – kanały i rowy melioracyjne) układ użytkowania gruntów.
Dawny układ przestrzenny nie został przekształcony zupełnie.
Zmieniły się przede wszystkim rozmiary i wielkość zabudowy, co wpłynęło na
konieczność nowego przestrzennego dostosowania (budynki magazynowe w zachodniej
części założenia).
2.2.2. Układ
komunikacyjny
Wewnętrzny układ komunikacyjny uległ znacznemu rozszerzeniu
na wschód, gdzie powstały nowe budynki (magazyn i wiata). Dawny wjazd do
folwarku został zamknięty i zabudowany (fot. 8) przez co istniała konieczność
stworzenia nowego, północnego wjazdu od ul. Olszyńskiej. Zniekształceniu uległa
komunikacja na południe od dawnego dworu, gdzie współczesne użytkowanie
wymusiło inny sezonowo zmienny układ drożny w ogrodzie – sadzie.
2.2.3. Układ wodny
Wydaje się, że historyczne, wschodnie i południowe granice
założenia wyznaczały rowy i kanały melioracyjne. Teraz ich układ jest nieco
zmieniony; wzdłuż zachodniej granicy przebiega rów melioracyjny, który oddaje
wodę do szerszego, prostopadłego rowu, rozpoczynającego się przy wschodniej
elewacji d. dworu. Zbiorczy kanał na południu odprowadza wody na zachód, do
rzeki Motławy.
2.2.4. Układ zieleni
Mapa z pocz. XX wieku (ryc. IV) informująca o kompozycji
zielonej na południe od założenia folwarcznego nie podaje, co znajdowało się na
południowym zapleczu dworu. Z przekazów ustnych wynika, że parku jako
kompozycji zielonej nie było; istniały nieliczne drzewa na południe od dawnego
dworu oraz liczne obsadzenia ciągów komunikacyjnych. Ze szczególnie dobrze
zachowanych kompozycji wymienić należy różnogatunkową aleję wzdłuż drogi
wiejskiej równoległej do rzeki Motławy (fot. 4). Zadrzewienie alei niegdyś
sięgało północnej granicy założenia wyznaczając plac na zachodzie założenia
(fot. 1). Reliktami są obsadzenia przy wjeździe do założenia (fot. 6) oraz na północy
aleja wiązowa (fot. 2).
2.2.5. Mała
architektura
Zachował się mur wjazdowy do dawnego założenia z datą
powstania (?) – 1802 r.
Z przekazów ustnych wynika, że na południowym zapleczu dworu
(od ogrodu) istniała fontanna, lecz dokładne jej zlokalizowanie nie jest już
obecnie możliwe z powodu zmian sposobu użytkowania.
2.2.6. Zabudowania
Z historycznej zabudowy zachował się klasycystyczny dwór z
ok. 1802 roku z późniejszą drewnianą werandą z witrażami (fot. 7). d. obora –
stajnia z 1799 roku oraz budynek dawnej chlewni
z końca XVIII wieku. Zachowała się też konstrukcja dawnej stodoły, którą
po wojenny pożarze odbudowano, a współcześnie adaptowano na magazyn ( fot. 1).
Dawny dwór jest murowany z cegły z charakterystycznie bomówanymi
narożnikami (fot. 5), ma czterospadowy dach kryty dachówką holenderską. Większość
stolarki okiennej i schodowej (wewnątrz) jest zachowana; stolarka drzwiowa jest
wymieniona. Na jednej ze ścian wewnątrz budynku znajduje się malowidło
naścienne obrazujące łódź żaglową na morzu. W 1972 roku odbył się remont
zabezpieczający budynku – naprawiono tynki, przełożono dach, wymieniono
blacharkę oraz część podłóg i stolarki wewnętrznej. W latach siedemdziesiątych do
budynku od południowo – zachodniego narożnika dobudowano drewnianą werandę
wejściową (fot. 7).
Dawna obora – stajnia to pokaźny budynek (fot. 1) o
kubaturze 5177 m3 i powierzchni ponad 1340 m2 o rzucie
prostokąta; pokryty jest stromym dachem dwuspadowym z licznymi, symetrycznymi
otworami. W 1949 roku po zniszczeniach wojennych odbudowano budynek z adaptacją
na magazyn. W listopadzie 1983 roku przełożono na nim dach.
Budynek dawnej chlewni użytkowany był również jako magazyn –
spichlerz w części strychowej. Obecnie służy jako magazyn i biuro Wojewódzkiej
Spółdzielni Ogrodniczo – Pszczelarskiej „Ogród” w Gdańsku. Z zachowanej
historycznej zabudowy najbardziej (prócz stodoły) przekształcona jest dawna
chlewnia, czego powodem były częste bieżące remonty i adaptacje budynku. Część
strychowa obecnie ze względu na niską wytrzymałość stropu nie jest użytkowana. W
latach 60-tych XX wieku zburzeniu uległo południowe przedłużenie (do dworu) d. chlewni.
Z nowych zabudowań wzniesiono w zachodniej części wiatę
przeznaczoną na magazyn skrzyń i beczek oraz blaszany magazyn. W części
południowej założenia przy wjeździe pobudowano również wiatę składową. Na
południu między dawną oborą – stajnią i chlewnią stoi niewielki budynek biurowy
(fot. 8). Na zapleczu dawnego dworu od południa stoją dwie drewniane szopy.
2.3. Skrócona
inwentaryzacja roślin
Skrócona inwentaryzacja roślin obejmuje obszar założenia w
historycznych granicach wraz z otoczeniem, tj. głównymi drogami dojazdowymi.
W wyniku przeprowadzonej inwentaryzacji roślin wyszczególniono
15 sztuk drzew, w tym 14 sztuk to starodrzew (tab. I) oraz nieliczne masywy zieleni
(tab. II). Na uwagę zasługuje ok. 80-letnia aleja wzdłuż dawnej drogi
wiejskiej, na południe od założenia, składająca się z różnych gatunków: dąb
szypułkowy, kasztanowiec biały i jesion wyniosły (fot. 3 i 4). Jej
różnogatunkowość wynika zapewne z późniejszego dosadzenia jesionu wyniosłego do
uformowanej dębowo – kasztanowej alei. przy północnej elewacji dawnego dworu
znajduje się kilka jesionów wyniosłych (fot. 6), stanowiących niegdyś aleję wjazdową;
obecny jednak ich stan zdrowotny z uwagi na liczne złamania i uschnięcia jest
niezbyt dobry.
Na północy zachowały się relikty starej ok. 80 – 100-letniej
alei wiązowej, z której trzy drzewa prezentują cechy drzew pomnikowych:
1. Wiąz polny (1 Wp); obwód pnia 205 cm; wiek ok. 80-100
lat; dobra kondycja zdrowotna, niewielkie zaschnięcia gałęzi; rośnie w dawnej
alei wiązowej na pn od założenia
2. Wiąz polny (4Wp); obwód 229 cm, wiek ok. 80-100 lat;
nieliczne złamania i zeschnięcia gałęzi, dobra kondycja zdrowotna; rośnie w
dawnej alei wiązowej na północ od założenia.
3. Wiąz polny (5Wp); obwód pnia 220 cm; wiek ok. 80-100 lat;
dobra kondycja zdrowotna drzewa; rośnie w dawnej alei wiązowej na północ od założenia.
Wartościowa, godna ochrony jest również różnogatunkowa aleja
przy drodze wiejskiej.
4. Aleja różnogatunkowa (dąb szypułkowy, kasztanowiec biały,
jesion wyniosły); liczne złamania gałęzi i konarów, duże ubytki; średnia
kondycja zdrowotna; przebieg północ – południe; rośnie na południe od założenia.
2.4. Rola zespołu w
krajobrazie
Założenie ze względu na znaczną ekspozycję w terenie przedstawia
dużą wartość krajobrazową. Szczególnie dużym walorem krajobrazowym jest
zachodnia ściana historycznej zabudowy, przy szerokim 15-30 metrowym otwartym
placu (fot. 1). Szczególny walor krajobrazowy ma też ciągnąca się wzdłuż Motławy
aleja wysokiej zieleni (fot. 4), z której od północy dominantą jest zabudowa
folwarczna (fot. 3).
3. WNIOSKI
KONSREWTORSKIE
3.1. Granice ochrony
konserwatorskiej
3.1.1. Ochrona układu
zespołu zabytkowego (na planie założenia w skali 1:500).
Ochroną konserwatorską obejmuje się historyczne założenie w
uwarunkowanych współcześnie (głownie przebiegiem kanałów i rowów melioracyjnych
na wschodzie) granicach. Od zachodu proponuje się objęcie ochroną placu
ciągnącego się wzdłuż Motławy o szerokości od 15-30 m.
3.1.2. Ochrona
ekologiczna zespołu
Z uwagi na położenie zespołu na obszarze depresyjnym
ochronie ekologicznej podlegać powinien cały obszar Żuław Gdańskich, aby
zagrożenie środowiska (np. zanieczyszczenia) nie mogły być przenoszone przez
wody powierzchniowe (kanały i rowy melioracyjne) lub wysoki poziom wód
gruntowych.
3.1.3. Ochrona
widokowa zespołu (na planie orientacyjnym w skali 1;10000)
Strefą ochrony ekspozycji zespołu należy objąć obszar
ograniczony od zachodu zabudową po drugiej stronie Motławy; z innych kierunków „skuteczną”
barierą widokową są ogródki działkowe, których oddziaływanie zmniejsza się
tylko wzdłuż dróg, gdzie strefa sięga dalej.
3.2. Zmiany
dotychczasowego użytkowania:
- obszar założenia należy powiększyć o dawny sad i
ogród wraz z dworem, przekazując go jednemu użytkownikowi
- należy odtworzyć dawny wjazd do założenia
likwidując wystawiony budynek biurowy między dawną oborą – stajnią i chlewnią
- należy zlikwidować z dziedzińca folwarcznego składowisko
gruzu i węgla
- należy zlikwidować drewniane szopy i nową
przybudówkę do dawnego dworu
- należy zlikwidować osadniki gnilne w pobliżu rowu
melioracyjnego w południowej części założenia
- część budynków (d. dwór, d. obora – stajnia)
wymaga remontów
- dopuszcza się w/w zmiany za pozwoleniem Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Gdańsku po uprzednim przedstawieniu integralnego planu
rewaloryzacji całego założenia dworsko – parkowego.
3.3. Zakres pożądanej
renowacji
Relikty komponowanej roślinności wysokiej wymagają prac
konserwatorskich, ale przede wszystkim prac pielęgnacyjnych. W szczególności
chodzi o usunięcie młodej roślinności (samosiewy i odrosty) wzdłuż kanału
melioracyjnego - wschodniej granicy
założenia. Istotne jest zadbanie o poprawienie zdrowotności zachowanego
drzewostanu; szczególnie chodzi o wycięcie suchych gałęzi i konarów, a także
zabezpieczenie przed gniciem części u ich nasady.
Pracami nasadzeniowymi objąć należy stare kompozycje, uzupełniając
je istniejącymi gatunkami. Chodzi o aleję wiązową (fot. 2) oraz różnogatunkową
aleję na południe i zachód od założenia (fot. 3 i 4).
W odniesieniu do budynków wymagane są bieżące prace
renowacyjne takie jak: oczyszczenie rynien dawnej obory – stajni, czy
zabezpieczenie stolarki okiennej (malowanie) w większości budynków.
Większe prace pielęgnacyjne przy zieleni winny być przeprowadzone
wg szczegółowych wytycznych Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Gdańsku, w
odniesieniu do prac inwestycyjnych na obszarze założenia odpowiednio – Wojewódzkiego
Konserwatora Zabytków w Gdańsku.
4. DOKUMENTACJA
KARTOGRAFICZNA I FOTOGRAFICZNA
Do opracowania załączono reprodukcje historycznych map (ryc.
I – IV) oraz fotografie zespołu dworsko – parkowego (fot. 1- 11) wykonane w
terenie w październiku 1990 roku.
Reprodukcję map historycznych wykonała Pracownia
Reprograficzna Bibl. Gd. PAN.
Fotografie w terenie wykonał Mirosław Nogaczewski.
5. SPIS RYCIN I FOTOGRAFII
Ryc. I Mapa
Wercke’go, Grund Risf der Stadt Dantzig und deren Ausfen, 24 grudzień 1783 r.
fotokopia 1: 14400 Bibl. Gd. PAN - Dział
Kartografii
Ryc. II Mapa Prus
Schroettera-Engelhardta z 1976 – 1802 r. 1:50000, fotokopia, Bibl. Gd. PAN - Dział
Kartografii; sygn. C.II. 1900
Ryc. III Plan ele lei Place der Danzig d’ele fes
Environs z 1809 r. 1:10000, fotokopia, Bibl.
Gd. PAN - Dział Kartografii; sygn. C.II. 1640
Ryc. IV Mapa
topograficzna “pruska” z 1908-1910 r. 1:25000, fotokopia. Bibl. Gd. PAN - Dział
Kartografii; sygn. C.II. 1880
fot. 1. Założenie od zachodu; widoczna dawna obora i
stajnia; na dalszym planie d. dwór
fot. 2. Dawna aleja wiązowa wzdłuż wiejskiej drogi
fot. 3. Droga od wybudowań obsadzona aleją; na dalszym
planie d. obora-stajnia
fot. 4. Widok na różnogatunkową aleję wzdłuż Motławy; na
drugim planie współczesne wybudowania
fot. 5. Widok na dawny wjazd do założenia między dworem i
budynkiem gospodarczym
fot. 6. Dawny dziedziniec dworski przy bramie wjazdowej
fot. 7. Pd elewacja dawnego dworu
fot. 8. Widok na dwór od strony dziedzińca
fot. 9. Dawna chlewnia. Obecnie magazyn i biuro
fot. 10. Teren dawnego sadu
fot. 11. Współczesne zadrzewienia Pd części założenia; zwróć
uwagę na szambo w pobliżu rowu melioracyjnego.
Listopad 1990 r.
Autorzy opracowania: mgr Mirosław Nogaczewski, mgr inż. Teresa
Czerwińska, stud. Joanna Cenkiel – Nogaczewska.
